Động Ngọ là ngôi chùa cổ được khởi dựng từ khá sớm, theo dòng chữ Hán khắc trên nóc chùa thì di tích được khởi dựng vào năm Thái Bình thứ 2 (971), do thiền sư Khuông Việt xây dựng tại thôn Cập Nhất, xã Tiền Tiến, huyện Thanh Hà (nay là xã Tiền Tiến, thành phố Hải Dương).
Chùa Đồng Ngọ là một công trình kiến trúc độc đáo, nơi đây hiện còn lưu giữ được rất nhiều cổ vật có giá trị, trong số đó phải kể đến tòa cửu phẩm liên hoa và hệ thống bia ký. Đặc biệt trong số văn bia còn lưu giữ tại chùa phải kể đến tấm bia建開九品蓮花碑記/Kiến khai cửu phẩm liên hoa bi ký, (Bia ghi việc xây dựng Cửu phẩm Liên hoa) do Giám sinh Quốc Tử Giám Đỗ Khắc Thoại soạn năm 1692 ghi lại quá trình xây dựng tòa Cửu phầm. Đây là một di sản văn hóa có giá trị nghệ thuật cao cần được giữ gìn, bảo tồn để phát huy.
Bia được làm bằng chất liệu đá xanh nguyên khối gồm 4 mặt hình chữ nhật, bao gồm bệ bia, thân bia và trán bia. Bia có kích thước (130 x 47 x 47)cm, gồm 73 dòng chữ Hán và Nôm, toàn văn ước khoảng 3000 chữ, đỉnh chóp trái đào, mái cong trơn. Trán mặt (1) chạm lưỡng long chầu nhật đao hỏa vân xoắn; mặt (2) và (3) chạm độc phượng; chữ tên bia trong ô lá đề; diềm hai bên đao hỏa xen kẽ long vân hoa dây xoắn cách điệu.
Bia có bốn mặt khắc chữ Hán cổ còn nguyên vẹn rõ và sắc nét. Sau khi xem nội dung văn bia, cho chúng ta thấy được: Xã Cập Nhất, huyện Thanh Hà, phủ Nam Sách, trấn Hải Dương có chùa Động Ngọ linh thiêng hiển ứng, đó là chốn danh lam cổ tích của nước Việt, đất Phật của trời Nam, đó là con đường đến đất phúc của thắng cảnh trong nước. Rằng nơi ấy là nơi tụ hội đương thời, danh thắng siêu việt như chốn đô hội. Phía trước nước mênh mông của vạn dòng thu lại. Phía sau, hàng nghìn ngọn núi vây quanh. Bên trái rồng xanh nêu cao giáo hóa. Bên phải, hổ trắng ấn phù trên đỉnh núi thiêng. Bởi thế tin mà cầu, thì tùy hoàn cảnh mà linh ứng. Người dân nơi đây luôn tin theo giáo lý đạo Phật là khuyên răn con người sống lương thiện, cần cù chịu khó, trút bỏ những điều ác để con người sống tốt hơn trong cộng đồng của mình “Đức Phật Di Đà vô hình, mắt như đất Phật, chỉ có tâm hiện hữu đầy đủ, xưa cho rằng Phật bất động, tôn sùng mà hiện thân thành Cửu phầm liên hoa. Pháp không thể chứa hết mà diễn khai đủ 3 lớp của đạo Tam thừa”. Từ đây mọi người cùng nhau khởi công xây dựng tòa Cửu Phẩm bằng gỗ với chiều cao là 665cm
Cửu Phẩm Liên Hoa có hình lục giác đều, tâm của cây Cửu Phẩm là cột trụ chất liệu gỗ lim được đặt trên một chân tảng đá trong lòng tháp. Từ cây cột trụ chính dóng ra 6 đòn ngang nối cột chính với 6 cột quân, tại 6 góc là nơi gắn các ván của các tầng Cửu Phẩm gồm tòa sen 6 cạnh và mặt ván ốp thân.
Phần đế có dạng tam cấp thu nhỏ dần từ dưới lên trên. Tại mặt phẳng của bậc trên cùng chạm 3 lớp cánh sen úp, lớp dưới cùng gồm 4 cánh sen nhỏ nhất chỉ nhô phần đầu dưới lớp cánh sen bên trên, lớp cánh sen giữa to nhất gồm 3 cánh sen nguyên và 2 nửa cánh sen tạo thành góc nối giữa hai cạnh của tháp, lớp cánh sen trên cùng gồm 4 cánh sen nguyên. Các cánh sen to có đường viền cuộn tròn lại trên đầu cánh thành hai hình tròn nhỏ. Mỗi tầng Cửu Phẩm Liên Hoa gồm 6 mặt, trên mỗi mặt đều đặt 3 pho tượng Phật nhỏ, tổng cộng trên cả 9 tầng là 162 pho tượng Phật. Các tượng này đều được làm bằng gỗ, mang đậm sắc thái dân gian sinh động.
Qua nội dung văn bia, ta còn biết được người hưng công dựng Cửu phẩm liên hoa chùa Động Ngọ là Thiền sư Chân Nguyên. Theo sách “Địa chí Hải Dương tập II, trang 531, 532 của NXB Chính trị Quốc gia Hà Nội – 2008” có viết: Thiền sư Chân Nguyên tên thật là Nguyễn Nghiêm, tự là Đình Lâm, pháp hiệu là Chân Nguyên, sinh năm Đinh Hợi, niên hiệu Phúc Thái thứ 5 (1647), tại làng Cập Nhất, xã Tiền Tiến, huyện Thanh Hà, (nay xã Tiền Tiến thuộc thành phố Hải Dương) tu ở chùa Hoa Yên, Yên Tử, kiêm chủ trì chùa Long Động (Lân Động), huyện Đông Triều, là một nhà sư nổi tiếng ở thế kỷ XVII, được phong là Trúc Lâm Tuệ Đăng Chân Nguyên thiền sư.
Năm Nhâm Thân (1962), nhà sư là người có công tôn tạo chùa Động Ngọ, thuộc làng Cập Nhất, trong đó có tòa Cửu phẩm liên hoa. Cùng năm đó, sư được nhà vua phong là Vô thượng công, ban mũ Thất Phật, Long y cà sa bằng vóc quý. Năm Nhâm Dần (1722) lại được ban chức Tăng thống, hiệu Chính giác hòa thượng. Ngày 28 tháng 10 năm Bính Ngọ (1726), sư viên tịch tại chùa Lân.
Nội dung của hai mặt bên văn bia tạo khắc các khoản đóng góp hưng công của những người trong làng, xã xây dựng thành công tòa cửu phẩm khang trang đẹp đẽ để hương khói thờ Phật quanh năm của nhân dân dưới triều Lê.
Cửu phẩm Liên hoa chùa Động Ngọ, xã Tiền Tiến, thành phố Hải Dương là một trong ba kiệt tác của kiến trúc nghệ thuật điêu khắc gỗ cổ truyền trong các công trình kiến trúc Phật giáo Việt Nam còn lưu giữ được đến ngày nay (hai tháp còn lại đặt tại chùa Giám, Cẩm Giàng, Hải Dương và chùa Bút Tháp, Thuận Thành, Bắc Ninh). Tòa Cửu phẩm do Hòa thượng Chân Nguyên tạo dựng vào năm Chính Hòa thứ 13 (1692) đã được công nhận là Bảo vật quốc gia vào năm 2016.
Có thể khẳng định, đây là tấm văn bia đá cổ thời Lê quý hiện nay còn tồn tại hầu như rất hiếm trên vùng đất Hải Dương. Là một loại hình tư liệu Hán – Nôm có giá trị lịch sử cao trong việc góp phần nghiên cứu các tư liệu cổ về việc xây dựng các kiến trúc cổ, đồng thời nhằm phục vụ cho công tác nghiên cứu và bảo tồn các giá trị di sản Hán – Nôm cổ trên vùng đất Hải Dương của giai đoạn lịch sử thời Lê.
Bia “Kiến khai cửu phẩm liên hoa bi ký” - Ghi việc xây dựng Cửu phẩm Liên hoa được dựng tại khuôn viên chùa Đồng Ngọ.
Tòa Cửu phẩm Liên hoa tại chùa Động Ngọ, xã Tiền Tiến, huyện Thanh Hà
Hoàng Phương Lan
Phòng Nghiên cứu Sưu tầm