Đình Mai Xá còn có tên Nôm là đình Hóp Mòi nằm trên một khu đất bằng phẳng, rộng rãi thuộc địa phận thôn Mai Xá, xã Hiệp Lực, huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương.

 

      Đình được xây dựng vào năm Chính Hoà thứ 13 (1692) và được trùng tu vào năm Thành Thái - Qúy Mão (1903). Hiện nay đình có kiến trúc theo kiểu chữ Đinh (丁) gồm 5 gian đại bái và 3 gian hậu cung. Đại bái tạo dáng đao dĩ, hậu cung xây bít đốc bổ trụ truyền thống.

      Căn cứ vào kết quả nghiên cứu khảo sát di tích và các thư tịch cổ liên quan, đình Mai Xá là nơi thờ Tứ vị tôn Thần gồm: Ông Thinh, ông Linh, Phúc Chính và Đào Từ Nhân. Trong đó ông Linh, ông Thinh là thiên thần, Phúc Chính và Đào Từ Nhân là nhân thần. Hàng năm địa phương tổ chức lễ hội trọng thể từ ngày mùng 10 đến 15 tháng 11 âm lịch để tôn vinh người có công, góp phần giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước cho cán bộ và nhân dân.

      Ngày 17-1-2006, Bộ Văn hóa thông tin ra quyết định số 05/QĐ-BVHTT xếp hạng đình Mai Xá là di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia. Đây là cơ sở pháp lý đối với chính quyền và nhân dân địa phương trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

      Hiện tại, di tích còn lưu giữ được một số hiện vật có giá trị, trong đó phải kể đến tấm bia đá được khắc năm Chính Hoà thứ 13 (1692). Đây được coi là tấm bia đá đầu tiên ở Hải Dương ghi chép sự tồn tại song song giữa vua Lê – chúa Trịnh (4 dòng chữ Hán khắc trên trán bia):

黎 朝 萬 萬 歲

鄭 主 萬 萬 年

流 傳 萬 萬 代

立 廟 亭 碑 記

      Bia đá dựng năm Chính Hòa thứ 13 (1692)

      Bia có kích thước (130 x 43 x 46) cm, bia hình trụ tứ diện, đỉnh chóp trái đào, bốn mái chạm long, phượng, hoa sen. Trán bia chạm tứ long chầu nguyệt, cánh sen vuông. Diềm hai bên hoa sen, cúc, lá dây xoắn. Mặt 4 diềm hai bên chạm lưỡng long đối nhau, hoa sen, hoa cúc, cành mai, chim mỏ cặp cá; chân bia chạm cánh sen vuông. Bia được dựng ở sân sau của đình.

      Minh văn khoảng 1500 chữ, nội dung được tóm tắt như sau: Quan viên hương lão trên dưới toàn thôn Mai Xá, xã Lực Đáp, huyện Vĩnh Lại, phủ Hạ Hồng lập miếu đình và dựng bia ghi họ tên các bậc Hậu Thần đóng góp công đức tiền, ruộng hàng năm được phối hưởng phụng thờ.

      Thánh Thượng hưng long, đất nước yên bình vững như bàn thạch, dân chúng kính cẩn đội ơn. Công Thần biến hóa, phù giúp một làng vững như vàng, thực là điều tốt đẹp của tạo hóa ở nơi đền vũ vậy. Trước đình sao chẩn dẫn mạch, loan phượng tụ bầy, ngăn dòng sông dài quanh co uốn lượn. Rồng chầu, hổ phục, thế đất linh thiêng. Cát vàng óng ánh, đất đai màu mỡ, thật là nơi vật hoa đất thiêng sinh người tài vậy. Rồng bay, phượng múa, xuất hiện nhiều học sĩ, nhân tài. Tòa chuông ngân vang, mọi nhà no đủ, thóc gạo đầy bồ, chính là do Thần giúp nước vậy. Nhân dân ghi nhớ công ơn, dâng ruộng ân huệ, đá, vàng phụng thờ. Trời đất một dải trường tồn. Bởi vậy các bậc bề tôi nhiều người tài giỏi xuất của cải, phụng mệnh Thánh chúa, đến một ấp có đất thiêng cảnh đẹp, chọn giờ tốt ngày lành tháng 5 mùa hạ khắc vào bia đá, họ tên, tiền, ruộng để lưu truyền mãi mãi...

      Phần cuối ghi lại họ tên những người công đức cùng ngày kỵ và số tiền ruộng công đức.

Mặc dù bị mất một số chữ nhưng tấm bia này vẫn cung cấp đầy đủ cho hậu thế những thông tin quý báu về những người đã góp công đức dựng đình cũng như giúp ta đoán định được đây là thời kỳ tồn tại song song giữa vua Lê Hy Tông và chúa Trịnh Căn .

      Lê Hy Tông lên ngôi từ tháng 6 năm 1675. Lúc này chiến tranh với họ Nguyễn ở miền Nam đã chấm dứt, cả hai miền lo củng cố nội trị. Công việc chính sự triều đình đều do chúa Trịnh đảm nhận. Chúa Trịnh Tạc và người kế nghiệp sau đó là Trịnh Căn tập trung xây dựng Bắc Hà, dùng nhiều tướng văn võ có năng lực nên tình hình Đàng Ngoài khá ổn định, đời sống xã hội được chấn hưng sau nhiều năm chiến tranh. Thời kỳ Lê Hy Tông làm vua được đánh giá là thịnh trị nhất thời Lê Trung hưng.

      Ta thấy rằng thời điểm lúc bấy giờ, cuộc chiến tranh với chúa Nguyễn ở miền nam đã chấm dứt. Đất nước chia đôi, mỗi miền tập trung vào việc xây dựng và phát triển. Điều đặc biệt là ở thời điểm này, chúa Trịnh ngày càng ra sức tập trung quyền hành vào tay mình, tất cả mọi việc lớn bé đều do chúa quyết định. Văn bia quốc tử giám có đoạn nói: “khen vua Lê là nối tiếp cơ đồ lớn lao của Thái Tổ Thái Tông, định an thiên hạ thật là nhờ chúa Trịnh một lòng khuông phù giúp rập sớm tối”. Đây là giai đoạn đặc thù của nước ta.

      Đây là tấm bia thời Lê đầu tiên và cũng là văn bản Hán Nôm ghi lại sự tồn tại song song của vua Lê – chúa Trịnh trên quê hương Hải Dương. Tấm bia vừa là nguồn tư liệu lịch sử quý hiếm phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử địa phương cũng như công tác nghiên cứu khoa học xã hội và là hiện vật đặc biệt có giá trị trong kho tàng di sản văn hóa của dân tộc, là bằng chứng sống cho một giai đoạn lịch sử hào hùng đã qua của dân tộc ta. Vì vậy cần được quan tâm và bảo vệ tốt.