Bao cấp là thời kỳ nhiều mẫu "siêu xe" huyền thoại ra đời. Nhắc đến xe đạp thời bao cấp thì những cái tên như xe đạp Thống nhất của Việt Nam; Phượng Hoàng, Vĩnh Cửu của Trung Quốc và Peugeot của Pháp là cái tên được nhiều người nói đến nhất. Bởi chúng thuộc dòng xe 'siêu sang", phương tiện phổ biến nhất và được coi là biểu tượng của sự giàu có, thành đạt, niềm mơ ước của hàng triệu người thời bấy giờ.
Bảo tàng tỉnh Hải Dương hiện đang lưu giữ 3 chiếc xe đạp thuộc các nhãn hiệu Thống Nhất, Phượng Hoàng và Vĩnh Cửu được sưu tầm tại các huyện Bình Giang, Nam Sách, TP.Hải Dương vào các năm 2017, 2019 và 2020.
1.Xe đạp Thống Nhất
Vào những năm 80 của thế kỷ trước, chỉ những gia đình khá giả mới có thể sở hữu xe đạp Thống Nhất. Trong ký ức của nhiều người, xe đạp Thống Nhất là một sản phẩm chất lượng, chẳng thua kém xe Peugeot của Pháp.Thời điểm đó, một chiếc xe đạp Thống Nhất có giá lên tới nửa cây vàng, số tiền quá lớn so với mức thu nhập của nhiều gia đình Việt những năm tháng đó.
Năm 1961, ông Nguyễn Ngọc Sang, phường Tân Bình - thành phố Hải Dương lúc đó là nhân viên đánh máy của Ủy ban Hành chính tỉnh Hải Dương được Nhà nước phân phối chiếc xe đạp Thống Nhất nữ với giá 300 đồng. Kể từ đó, chiếc xe đã gắn liền với ông trong suốt quá trình công tác hay khi đi sơ tán tại các huyện như: Tứ Kỳ, Cẩm Giàng và Gia Lộc.
Xe có cấu tạo gồm khung xe sơn màu xanh, tay lái hai bên được bọc nhựa màu nâu, có gắn phanh, hai bánh xe hình tròn, vành bằng nhôm, lốp cao su, đũa bằng kim loại. Yên xe bằng nhựa màu đen. Bánh sau có gắn chân chống xe. Tay lái bên trái có gắn chuông. Bộ phận dưới cùng là hai bàn đạp, có thiết kế nối liền với các mắt xích được gắn với bánh sau tạo thành một hệ thống giúp xe chuyển động khi đạp bàn đạp.
2. Xe đạp Phượng Hoàng
Đây là loại xe do Trung Quốc sản xuất và được suy tôn là dòng xe "siêu sang", chỉ giới thượng lưu mới có đủ tiềm lực kinh tế để sở hữu. Thời điểm đó, nếu tính bằng thóc, một chiếc xe đạp Phượng Hoàng bằng cả một năm thu hoạch của một gia đình nông dân.
Chiếc xe của ông Trần Văn Thuần, thôn Cậy, xã Long Xuyên, huyện Bình Giang, được Bảo tàng tỉnh Hải Dương sưu tầm vào ngày 22/12/2017. Chiếc xe từng là phương tiện đi lại hàng ngày, sau được cải tiến thành xe thồ phục vụ sản xuất nông nghiệp của gia đình ông.Sau một thời gian sử dụng, một số phụ tùng của xe không còn nguyên vẹn, mà được thay thế bằng các phụ tùng mới như: Yên xe, chân trống, bàn đạp...
3. Xe đạp Vĩnh Cửu
Cùng với "Phượng Hoàng", dòng xe “Vĩnh Cửu” đã tạo nên những kí ức khó quên trong lòng người dân thời đó, đồng thời cũng trở thành một trong những tiêu chuẩn đánh giá mức sống đối với người dân vào những năm 80 thế kỷ trước.
Đây là loại xe nam (có khung ở giữa) được gia đình ông Nguyễn Văn Năm, thôn Chu Đậu, xã Thái Tân, huyện Nam Sách mua lại sử dụng vào việc vận chuyển lúa, nông sản từ năm 1985 đến năm 2016. Sau một thời gian sử dụng, một số phụ tùng của xe như: Chân trống, tay phanh, gác-đờ-bu, hộp chắn xích đã bị hỏng. Để thuận lợi trong quá trình sử dụng ông Năm tự tạo chân trống bằng một thanh gỗ chắn qua đũa xe để dựng xe.Bánh xe trước có gắn một mảnh tông dùng để đạp chân vào khi muốn phanh xe lại. Trên xe có buộc thêm một chiếc gông tự tạo với tác dụng chở được nhiều đồ hơn.
Trải qua một thời gian dài sử dụng, ba chiếc xe đạp nói trên không còn giữ được nguyên bản, có chiếc đã phải sửa chữa, thay thế nhiều phụ tùng nhưng chúng thật sự là những vật chứng quan trọng góp phần tái hiện một cách chân thực những vất vả, khó khăn, thiếu thốn của mỗi con người, mỗi gia đình thời bao cấp. Đó cũng là những ngày tháng không thể nào quên trong ký ức của nhân dân ta, để ta ngày càng trân trọng hơn những gì đang có hôm nay./.
Hà Thị Hằng