Nhà Nguyễn thành lập năm 1802 trong bối cảnh lịch sử xã hội Việt Nam có nhiều biến đổi về mặt lãnh thổ. Với sự thay đổi lớn không cho phép Gia Long và các cựu thần trưởng thành từ vùng cực Nam của ông nghĩ đến việc xây dựng chính quyền mới, hơn nữa để lôi kéo các cựu thần nhà Lê - Trịnh về phía mình, Gia Long phải cắt 11 trấn Bắc Thành làm khu vực riêng do chức tổng trấn đứng đầu với một cơ quan hành chính có tính tự trị. Triều đình trung ương tổ chức lại như thời Lê. Đứng đầu là Hoàng đế chỉ đạo mọi việc quan trọng của đất nước. Năm 1808, trong Nam 5 trấn cũng hợp thành tổng trấn, lấy tên là tổng trấn Gia Định, chức quan này tương đương chức tổng trấn Bắc Thành. Như vậy, bên cạnh sự nhất thể hóa còn có sự tồn tại của hai khu vực độc lập ở Bắc và Nam. Hai vị tổng trấn có hệ thống hành chính riêng quản lý mọi việc chỉ liên hệ với triều đình trung ương khi có công việc quan trọng. Năm 1831, Minh Mạng chia các trấn trước thuộc nhà Lê và triều Tây Sơn làm 18 tỉnh.
Năm 1832, tất cả các trấn doanh còn lại ở miền Trung và Nam đều đổi thành tỉnh, cả nước có 31 tỉnh đều thuộc quản lý trực tiếp của chính quyền trung ương. Theo đó trấn Hải Dương cũ đổi thành tỉnh Hải Dương.
Ban đầu tỉnh Hải Dương được chia thành 4 phủ là Bình Giang, Ninh Giang, Nam Sách, Kinh Môn và 18 huyện là Cẩm Giàng, Đường Hào, Đường An, Tứ Kỳ, Vĩnh Lại, Thanh Miện, Gia Lộc, Chí Linh, Thanh Lâm, Thanh Hà, Tiên Minh, An Dương, An Lão, Nghi Dương, Thuỷ Đường, Đông Triều, Kim Thành và Giáp Sơn.
Vì tỉnh Hải Dương nằm ở phía Đông của kinh thành Thăng Long nên gọi là tỉnh Đông, thành của tỉnh Đông gọi là Thành Đông. Dưới triều Nguyễn, Thành Đông là trung tâm hành chính, quân sự quan trọng của tỉnh Hải Dương.
1. Về chức vụ và phẩm hàm
Đứng đầu liên tỉnh là quan Tổng đốc hoặc Tuần phủ, tùy theo tỉnh lớn hay tỉnh nhỏ mà đặt các chức Tổng đốc lĩnh công việc Tuần phủ, lấy các chức Đô thống, Thượng thư, Thống chế sung bổ, hay Tuần phủ lĩnh công việc Bố Chính.
Hải Dương đặt quan Tổng đốc hạt Hải An (Hải Dương và Kiến An) lĩnh công việc Tuần phủ Hải Dương “Công bộ Thượng thư Nguyễn Kim Bảng đổi sang Binh bộ Thượng thư làm Tổng đốc Hải Yên, lĩnh Tuần phủ Hải Dương”. Quan tổng đốc giữ việc cai trị cả quân, dân, cầm đầu các quan văn quan võ trong toàn hạt; Khảo hạch các quan lại, sửa sang bờ cõi, trong đó Tổng đốc chuyên hạt chuyên chủ công việc trong hạt mình hiện đóng một tỉnh và kiêm hạt, kiêm lý công việc một hạt ngoài hạt mình thống trị.
Bố chính, quan hàm biên là: Hải Dương đẳng xứ địa phương Thừa chính sứ ty Bố chính sứ, thự lý Tuần phủ ấn vụ. Bố chính sứ trật Chánh tam phẩm, án sát trật Tòng tam phẩm. Bố chính sứ giữ việc thuế khoá, tài chính toàn hạt.
Án sát sứ giữ việc kiện tụng hình án trong toàn hạt, chấn hưng phong hoá, kỷ cương, trừng thanh các quan lại, kiêm coi công việc chạy trạm trong hạt, khi có những việc trọng đại hai ty (Bố chính, Án sát) hội đồng bàn bạc, rồi trình bày với Tổng đốc hay Tuần phủ mà làm. Án sát thì biên tên “Hải Dương đẳng xứ địa phương Đề hình án sát sứ ty án sát sứ”; “thự Tham hiệp Phan Hiển Đạt thăng thự án sát sứ Hải Dương”. Hai ty Bố chính, án sát, mỗi ty đặt 1 Thông phán, 1 Kinh lịch.
Ngoài ra còn đặt các chức vụ: Bát phẩm Thư lại ty Bố chính - Hải Dương lấy 3 người, cửu phẩm thư lại lấy 6 viên, vị nhập lưu thư lại 60 viên, thư lại ty án sát lấy 2 Bát phẩm, 4 Cửu phẩm, 40 Vị nhập lưu thư lại.
Lãnh binh quan Hải Dương dùng quan nhị, tam phẩm đặt 2 người cùng cai quản bộ binh, do Hải Dương tiếp giáp biển dùng thủy binh các thủy sư: Thuỷ sư Lãnh binh quan Hải Dương dùng quan Tam, Tứ phẩm đặt một người cai quản thủy binh “Phó thống Nguyễn Văn Tạo thăng thự Chưởng cơ trật Tòng nhị phẩm và thự Phó vệ uý Nguyễn Văn Thành thăng thự Vệ uý trật Tòng tam phẩm, đều sung chức Lãnh binh quan Hải Dương”. Nguyễn Văn Tạo chuyên quản cơ 10 cơ Kiên nhuệ Tả quân và Tượng cơ; Nguyễn Văn Thành chuyên quản coi 2 cơ Chính võ, Hải Dương và kiêm cai quản cả thuỷ sư.
Bộ binh có 10 cơ Kiên nhuệ của Tả quân (5 cơ người Hải Dương, 3 cơ người Nam Định, 2 cơ người Bắc Ninh), Chính võ cơ, Hải Dương cơ, Hải Dương tượng cơ. Thuỷ sư có 2 cơ Hải Dương tả thuỷ, Hải Dương hữu thuỷ. Quảng Yên : Bộ binh có cơ Quảng Yên, cơ Quảng hùng, lấy 1 cơ Bắc binh do Hải Dương phái đến đóng giữ.
Các chức, Đốc, Phủ, Bố, Án các hạt đã có ấn quan phòng nhà nước cấp.
2. Về công việc
Tổng đốc, Tuần phủ hay các viên thự lý Tuần phủ ấn vụ, công việc cũng như nhau. Trong địa hạt quản lý việc gì đều tập hợp cả lại rồi báo về triều đình. Ở tỉnh nào Tuần phủ đứng đầu nhưng do Tổng đốc kiêm hạt, khi có chính sự lớn lao về việc trừ hại cho dân thì cùng với Tổng đốc bàn bạc rồi ký tên tâu chung. Nếu ý kiến khác nhau, thì được phép làm tờ giấy riêng tâu về. Nếu là việc biên cương hay quân cơ khẩn yếu thì một mặt tự tìm cách giải quyết rồi tâu lên, một mặt tường báo cho Tổng đốc tùy tình hình thực tế diễn ra tại hạt quản lý để định liệu. Hai ty Bố chính, án sát: mọi việc nên tâu, đều phải tường báo với quan trên là Tổng đốc hay Tuần phủ để phân biệt, liệu sắp đặt tâu trước hay tâu sau. Nếu việc quan hệ đến nguy hại về đời sống của dân chúng mà ý kiến khác nhau hoặc bị quan trên chèn ép thì cho phép được đệ sớ niêm phong tâu thẳng.
Khi sổ sách các hạt đệ tâu, khi Bố chính, Án sát làm xong, phải tường báo với Tổng đốc, Tuần phủ duyệt lại, ký tên, đóng dấu quan phòng. Cuối sổ sách phải có chữ ký rõ họ tên người cứu duyệt, người viết là thuộc viên của ty mình để tiện kiểm tra.
Việc tuyển lính hằng năm được trao cho các quân dinh, viên cai quản phải theo lệ làm thành sổ sách, tường báo với Tổng đốc, Tuần phủ duyệt lại và chứng thực. Còn sổ các hạng quan văn, quan võ và binh dịch trong hạt thì do Tổng đốc, Tuần phủ hội đồng cùng làm và cũng phải đệ luôn thể [với số ngạch binh] để bộ chiếu đó làm việc.
Những trọng án các phủ huyện đã kết nghĩ đệ lên cho ty án sát phúc thẩm với các án do ty án sát đã xét xử khi xong phải chuyển lên Tổng đốc, Tuần phủ xét lại. Vụ án nào nên tâu thì làm giấy tờ tâu lên. Những án xử phát lưu làm lính trở xuống thì Tổng đốc, Tuần phủ phê sức cho ty án sát chiểu theo thi hành, đến cuối năm làm thành danh sách. Những án phủ huyện xét xử mà đương sự chưa phục thì được chống án lên ty án sát xin xét; ty án sát xét xử mà đương sự vẫn chưa phục thì do Tổng đốc, Tuần phủ xét lại, rồi trích phái nhân viên ty Bố chính hội xét với viên đầu phủ hay đầu huyện, không nên phái uỷ nhân viên ty án sát xét nữa.
Thuế các phủ huyện, thuộc về hạt nào thì nộp vào kho hạt ấy, 2 huyện An Dương, Thuỷ Đường của Hải Dương trước nộp thuế về Quảng Yên, đều vẫn cho nộp theo như cũ. Còn lại 6 huyện là: Đường An, Đường Hào, Vĩnh Lại, Tứ Kỳ, Gia Lộc, Thanh Miện của Hải Dương cũng vẫn theo như cũ nộp thuế vào kho Xích Đằng cho tiện việc vận tải.
Sau cải cách hành chính thời Minh Mạng, bộ máy hành chính của Hải Dương từ Trấn đổi thành Tỉnh. Hệ thống cơ quan hành chính từ tỉnh- phủ- huyện- tổng - xã được tổ chức chặt chẽ, gọn nhẹ chưa từng có. Các quan chức trong hệ thống quản lý hành chính, chức năng và nhiệm vụ rõ ràng, vai trò cá nhân quan chức được đặc biệt đề cao, do đó đã phát huy tối đa năng lực cá nhân. Các quan lại giám sát lẫn nhau khi thực thi công vụ trong khi còn chịu sự kiểm tra giám sát của các khoa đạo, viện, nội các và nhà vua. Cuộc cải cải đó là cơ sở đầu tiên cho việc xây dựng chính quyền dần dần hoàn chỉnh cho đến ngày nay./.
Bùi Cao Cường