Đình Phao Sơn nằm trong cụm di tích đình, chùa Phao Sơn thuộc thôn Phao Sơn, thị trấn Phả Lại, huyện Chí Linh (nay là thị trấn Phả Lại, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Vốn là vùng đất được hình thành khá sớm trong lịch sử, trước đây mỗi thôn, làng đều có đình, chùa, miếu,… Tuy nhiên, trải qua những biến cố của lịch sử và thiên nhiên hầu hết các di tích bị xuống cấp hoặc trở thành phế tích. Hiện nay, một số di tích đã được khôi phục nhưng quy mô còn nhỏ đây là nơi để nhân dân địa phương sinh hoạt tín ngưỡng, tạo nên nét đẹp văn hoá truyền thống.

 

      Đình Phao Sơn là nơi tôn thờ Thành hoàng Cao Lỗ - một vị tướng của An Dương Vương là người có công tập hợp quân sĩ đánh đuổi Triệu Đà bảo vệ đất nước thân thế và sự nghiệp của ông có thể tóm tắt như sau:

      Cao Lỗ là một vị tướng giỏi của An Dương Vượng, theo dã sử thì ông họ Cao tên Lỗ. Người làng Đại Than, huyện Gia Định (nay là huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh). Thuở trai trái nhờ chăm chỉ luyện tập nên giỏi võ nghệ, đấu vật luôn giành giải nhất trong vùng, người địa phương quen gọi là Đô Lỗ, sau đó theo Thục Phán An Dương Vương đánh giặc lập được nhiều công nên được phong tước Hầu. Ông là người có công đứng ra thiết kế và xây dựng thành Cổ Loa – một kỳ công về kỹ thuật quốc phòng.

      Tương truyền, khi rùa vàng cho An Dương Vương chiếc móng thần, ông được giao chế tạo nỏ, ông đã chế tạo ra chiếc nỏ cực mạnh, bắn một phát hàng trăm mũi tên, tiêu diệt hàng trăm tên địch và được gọi là Linh Quang Kim Trạo thần nỏ. Khi Triệu Đà đem quân xâm lược, Cao Lỗ được An Dương Vương giao cho quyền chỉ huy, có tướng giỏi chỉ huy lại có nỏ thần nên quân Triệu Đà thua chạy. Triệu Đà biết dùng chiến tranh không có hiệu quả, đành tìm kế cầu thân, đưa con trai là Trọng Thuỷ sang làm con tin và xin gá nghĩa với Mỵ Châu công chúa – con gái độc nhất của An Dương Vương.

      Do có công lao lớn Thành hoàng Cao Lỗ đều được các triều đại phong kiến ban thưởng sắc phong (Hiện nay, tại di tích còn lưu giữ được 14 đạo sắc phong thời Nguyễn).

      Dưới thời phong kiến, đình Phao Sơn có nhiều kỳ lễ hội, nhưng quan trọng nhất là Lễ tiểu kỳ phúc diễn ra từ ngày mồng 10 đến 15 tháng 3 (AL) Kỷ niệm ngày mất của Thành hoàng và Lễ đại kỳ phúc – cầu phúc cho dân làng diễn ra từ ngày mồng 10 đến ngày 15 tháng 11 (AL) đây là kỳ lễ hội chính trong năm. Trong lễ hội có tổ chức rước bộ thánh, tế lễ và các hoạt động trò chơi dân gian thu hút đông đảo nhân dân trong vùng tham gia. Bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ, lễ hội đình Phao Sơn không được tổ chức. Năm 1990 lễ hội được mở trở lại, nhưng các sự lệ đã được rút gọn, thời gian tổ chức ngắn cơ bản vẫn đáp ứng được nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân địa phương.

      Mặc dù trải qua năm tháng và chiến tranh, song với ý thức trân trọng và bảo vệ di sản văn hoá của nhân dân, đến nay cụm di tích còn lưu giữ được rất nhiều cổ vật có giá trị như: 14 đạo sắc phong, ngai thờ, bát hương, toà cửu long,… có niên đại thời Nguyễn (thế kỷ XIX), chuông đồng được tạo tác vào năm Ất Mùi - triều Lê Cảnh Hưng thứ 36 (1775). Đây chính là nguồn tư liệu chính xác để phục vụ công tác nghiên cứu khoa học.

      Không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa, tâm linh, nơi tổ chức các lễ hội truyền thống, nơi đây còn là sợi dây gắn bó cộng đồng, là biểu tượng cho văn hóa làng, xã trong công cuộc xây dựng nông thôn mới ngày nay, là địa chỉ đỏ trong giáo dục truyền thống cách mạng cho các thế hệ người dân nơi đây.

      Với những giá trị nổi bật ngày 21/10/2009 UBND tỉnh Hải Dương ra Quyết định xếp hạng cụm di tích đình - chùa Phao Sơn là di tích lịch sử cấp tỉnh. Đây là niềm vui và niềm tự hào to lớn, cũng là động lực để chính quyền và nhân dân địa phương tiếp tục nỗ lực đóng góp sức mình xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, là cơ sở pháp lý để gìn giữ, bảo tồn và phát huy tốt giá trị di tích theo đúng Luật Di sản.