Đền Xưa được khởi dựng chính xác từ năm nào, đến nay chưa tìm thấy tài liệu ghi chép. Căn cứ vào kết cấu kiến trúc, các di vật, cổ vật hiện còn (sập đá, chân tảng đá hoa sen, sấu đá…) và nghệ thuật chạm khắc trên gỗ tại di tích, chúng ta có thể nhận định, ngôi đền xây dựng vào khoảng thế kỷ XVII. Đến thời Nguyễn, di tích được trùng tu hai lần vào các năm Thành Thái 2 (1890) và Bảo Đại 4 (1929).
Đền kiến tạo theo hình chữ Nhị. Mặt tiền quay hướng tây, ba mặt còn lại tiếp giáp với khu dân cư và đình làng.
Đền thờ Đại danh y - Thiền sư Tuệ Tĩnh - vị Đại danh y của dân tộc. Đây chính là quê hương, nơi ông sinh ra và cất tiếng khóc chào đời. Người đời chịu ơn sâu của Tuệ Tĩnh, nhớ thương ông nên đã dựng ngôi đền thờ vị Thánh y này. Ngoài ra, di tích còn phối thờ Công Tả Thị lang, Tiến sĩ Nguyễn Danh Nho - công thần tiết nghĩa triều Hậu Lê và cũng là người con của quê hương Nghĩa Lư trang xưa (Nghĩa Phú ngày nay).
Đền Xưa hiện còn lưu giữ nhiều cổ vật, di vật giá trị, trong đó có đạo sắc do vua Bảo Đại tặng phong cho Đại danh y - Thiền sư Tuệ Tĩnh. Điều đặc biệt, đây được xem là đạo sắc có niên đại muộn nhất tỉnh Hải Dương (tính đến thời điểm hiện tại).
Sắc hình chữ nhật, dài 125cm, rộng 49cm, làm bằng chất liệu giấy tốt, màu mơ vàng, trang trí hoa văn rồng mây tinh tế và rõ nét. Cuối đạo sắc là dấu đỏ “Sắc mệnh chi bảo” khắc bằng chữ Triện in ngay dưới niên hiệu nhà vua. Đạo sắc được giữ gìn, bảo quản cẩn thận nên trải qua dặm dài thời gian vẫn tươi nguyên màu, không bị rách và quăn mép.
Dưới đây, xin được trích nguyên văn chữ Hán, phiên âm và dịch nghĩa của sắc phong trên để người đọc biết rõ hơn.
Nguyên văn chữ Hán:
勅海陽省錦江縣文台總義富社奉事慧靖先生聖南藥尊神稔著靈應肆今丕承耿命緬念神庥著封為翊保中興靈扶之神準其奉事庶幾神其相佑保我棃民欽哉
保大拾五年玖月貳拾玖日
- Phiên âm: Sắc Hải Dương tỉnh, Cẩm Giàng huyện, Văn Thai tổng, Nghĩa Phú xã phụng sự “Tuệ Tĩnh Tiên sinh Thánh Nam dược Tôn Thần”, nẫm trứ linh ứng. Tứ kim phi thừa cảnh mệnh, miến niệm thần hưu, trứ phong vi Dực bảo Trung hưng Linh phù chi thần. Chuẩn kỳ phụng sự, thứ cơ thần kỳ tương hựu, bảo ngã lê dân.
Bảo Đại thập ngũ niên cửu nguyệt nhị thập cửu nhật.
- Dịch nghĩa: Sắc cho xã Nghĩa Phú, tổng Văn Thai, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương phụng thờ: “Vị Thần tôn kính là bậc Thánh thuốc Nam Tuệ Tĩnh Tiên sinh”, linh thiêng hiển ứng. Đến nay kế thừa mệnh lớn, nghĩ đến công lao tốt đẹp của Thần, nổi tiếng được phong là: “Vị Thần có công giúp đỡ bảo vệ thời Trung Hưng”. Cho phép phụng thờ Thần, Thần sẽ giúp đỡ bảo vệ dân lành của ta. Kính thay!
Ngày 19 tháng 9 năm Bảo Đại 15 (1940)
HOÀNG THỊ PHƯƠNG LAN
Phòng Nghiên cứu - Sưu tầm