Đình Đỗ Xá là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh thuộc khu Đỗ Xá, P. Tứ Minh, thành phố Hải Dương. Ngôi đình được nhân dân dựng lên để thờ 2 vị thành hoàng làng là Lang Công và em gái ngài là Trân Lang có công giúp Triệu Việt Vương (Triệu Quang Phục) đánh giặc Lương (Thế kỷ thứ VI).

 

              Theo thần tích thần sắc còn lưu giữ tại đình và tương truyền trong dân dân: Về triều nhà Lý (Lý Nam Đế), có người họ Nguyễn, tên Lan, lấy vợ họ Phan, quê ở trại La Sâm, huyện La Sơn, phủ Đức Quang, Châu Diễn. Ông bà sinh đôi được hai người con một nam một nữ, cha mẹ đăt tên con trai là Lang Công, con gái là Trân Lang. Đến khi anh em lên 5 tuổi năm thì người cha mất, người mẹ đưa hai con tới doanh thị Vân Đậu, phủ Thượng Hồng, quận Hải Dương sinh sống. Đến trưởng thành, Lang Công tính bẩm thông minh kỳ lạ, văn võ toàn tài, nhân dân ai lấy đề kính phục, em gái Trân Lang nữ trung hào kiệt, tứ đức vẹn toàn. Đến khi Lang Công 21 tuổi, đột nhiên nổi chí tang bồng, thu phục được 500 người ở trang Tiền Liệt và các vùng xung quanh đứng lên dẹp trừ giặc cướp, cát cứ hùng trưởng một phương, uy danh trấn động vang xa.

               Bấy giờ giặc Lương đến xâm chiếm. Triệu Quang Phục vốn là bậc đại thần của Lý Nam Đế, nhân thừa cơ hội nhà Lý cự chiến với quân Lương liền tự xưng là Triệu Việt Vương đóng đô ở Dạ Trạch (nay thuộc Hưng Yên). Lý Phật Tử tái lập ngôi vị. Lúc này thiên hạ không phân chia không quy về một mối thống nhất. Triệu Việt Vương mệnh cho sứ thần mang hịch về dụ Lang Công đem quân đến giúp nước. Công liền đem quân tiếp sứ và gả Trân Lang cho Triệu Việt Vương. Triệu Vương lấy Trân Lang làm đệ nhị phu nhân, cho ngay Lang Công làm “Tiền bảo Nguyên soái Đại tướng quân”. Việt Vương từ khi được Lang Công phụ tá, quân Lương đều bị đánh bại. Đến khi quân Lương bị quét sạch, Lý Phật Tử cống lễ mời Việt Vương hòa hiệp, muốn phân chia ranh gới quân thần. Từ đó Triệu Việt Vương thay kế ngôi nhà Lý, lên ngôi Hoàng Đế, liền phong cho Lang Công làm “Bảo quốc chính”. Thủa ấy chính cung Hoàng hậu mất sớm, vua bèn lập đệ nhị Trân Lang làm hoàng hậu chính thất. Vua chọn thôn Đỗ Xá, xã Tiền Lệ làm thang mộc ấp. Sau Lang Công và Trân Lang Hoàng hậu đều lập cung phủ tại đây và miễn binh lương cho dân sở tại. Vua tin cẩn nên cho Công làm “Đốc Lãnh” hai quận Quảng Đông kiêm Quảng Tây. Lang Công chăm lo cho nhân dân quận ấp Hà Thanh, Hải Yến đều yên vui nên vua phong tước cho ngài chức “Thái Tể”, được 1 năm lại phong thêm bậc “Đại Vương”.

               Truyền rằng, Triệu Việt Vương có nỏ thần vuốt rồng uy lực nên Lý Phạt Tử âm mưu hòa hiếu với Triệu Việt Vương để lấy lại đất nước. Lý Phật Tử bèn hỏi con gái của Triệu Việt Vương là công chúa Cảo Lương cho hoàng tử Nhã Lang nhằm mưu kế lợi dụng lòng tin bắt con trai đánh cắp nỏ thần. Sau khi lấy trộm được nỏ thần, Lý Phật Tử bèn cho quân đến đánh Triệu Việt Vương. Triệu Việt Vương lệnh cho Lang Công tiến đánh nhưng không thể chống cự do Lý Phật Tử có trong tay nỏ thần. Lang Công và Triệu Việt Vương tử trận. Hoàng hậu nghe tin anh trai và chồng đã chết bèn uống thuốc độc tự tử. Nhân dân lập đền thờ tự Lang Công cùng Trân Lang hoàng hậu tại cung sở (trang Đỗ Xá)

               Sau từ đời Đinh, Lê, Lý, Trần bốn họ khai sáng cơ đồ to lớn của đất nước, thường có hiển hiện giúp nước, bảo vệ dân, anh linh hiển ứng. Cho nên, trải qua các triều đại Đế Vương, đều được khen phong mỹ tự. Ngài Lang Công được phong là “Thượng Đẳng Phúc Thần, vạn cổ huyết thực, hưởng phúc cùng đất nước”. Vị Trân Lang là Hoàng hậu chính thất của Triệu Việt Vương, sau khi bà mất được các đời vua sau phong mỹ tự “Phu nhân Hoàng Hậu Thánh mẫu tôn Thần”.

               Đình Đỗ Xá xưa xuất phát từ ngôi đền thờ hai vị Thành hoàng được nhân dân lập lên sau khi các ngài qua đời, cách ngôi đình ngày nay khoảng 100 m về phía Tây Nam. Theo tương truyền đền được đổi tên và tu sửa thành đình từ khá sớm trong lịch sử. Căn cứ vào quy mô kiến trúc, nghệ thuật chạm khắc hiện còn thì đình Đỗ Xá được xây dựng vào cuối thế kỷ XVIII (cuối thời Hậu Lê), được trùng tu vào thời Nguyễn, có kiến trúc kiểu chữ đinh (J) gồm 5 gian đại bái và 2 gian hậu cung. Năm 1944, đình được trùng tu tôn tạo lại khang trang. Năm 1963 đình bị hạ giải hoàn toàn để lấy nguyên vật liệu xây dựng một số công trình phúc lợi của địa phương. Năm 1992, nhờ sự đóng góp công sức của chính quyền và nhân dân địa phương, đình được phục dựng lại trên nền đất cũ. Năm 2005, khi UBND thành phố Hải Dương tiến hành quy hoạch khu đô thị phía Tây thành phố, ngôi đình được di dời về vị trí hiện nay. Hiện tại đình có kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm 5 gian đại bái và 3 gian hậu cung, chất liệu bằng bê tông cốt thép, kết cấu kiểu đao tàu déo góc, hoành dui bằng gỗ tứ thiết, hệ thống vì kèo kiểu chồng rường, họa tiết trang trí được đắp vẽ lá lật.

                Hàng năm đình tổ chức lễ hội chính được tổ chức vào ngày mồng 9 đến ngày 12 tháng 10 âm lịch, trọng hội là ngày 12 kỷ niệm ngày sinh của hai vị thành hoàng. Trong lễ hội có tổ chức rước tượng và bài vị thành hoàng, tế lễ và các trò chơi dân gian như đấu vật, cầu kiều, bắt vịt, đập niêu đất, cờ người, diễn các tích chèo đặc sắc.... làm phong phú thêm đời sống văn hóa tinh thần trong khu dân cư.

HƯƠNG THỦY

Phòng Nghiên cứu Lịch sử địa phương